Bizi Baratzea liburuaren egilea
Txikoria-belarra (Taraxacum officinale) loratu da. Gehienak martxo aldera loratu ziren, eta bakan batzuk gerora ere loratzen ari dira. Eta han-hemen ia urte osoan topatuko duzu bere lore hori erakargarria. Eguraldi ona den seinale da bere lore irekia. Egunez zabal-zabal eginda eta gau partean bil-bil itxita. Eguraldiaren egutegia ikasteko, landareen fenologia edo portaera irakasle. Esaerak hala dio: txikoria-belarrak loreak ireki dituenean azenarioa (Daucus carota subsp. sativus) eta erremolatxa gorria (Beta vulgaris subsp. conditiva) erein.
Galkidea ere esaten omen zaio. Lakoizketak argitzen duenez, “gari” eta “kide” hitzetatik dator; gariaren garaikidea dela esan nahi du, biak sasoi berean hazten direlako, udaberriaren hasieran.
Bere lore hori ikusgarriak ere ematen dio izenik: txikoria-orikatxa eta mitxeleta hori. Azken hori XVI. mendeko Sarasketaren hiztegian jasoa. Pierre Lhandek eman zizkigun beste hiru izen: ahuntz-kornoa, sorgin-belarra eta mando-belarra.
Fruitua aterki itxura duten haziek osatutako anpulua dela dio Guillermo Larrañagak bere Landare jakintza liburuan. Lorea eta hostoa baino ezagunagoa egingo zaigu denoi fruitu hori. Makina bat aldiz lagundu dugu landare hau hedatzen, anpulu zuri horri putz egin eta aterkia duten haziak urrunduz. Guillermok honela deskribatzen du: “Orain aizeak joko balu, astinduko luke frutu-pilloa ta frutu-ale bakoitza aizatuko luke aterki horri bultzegina. Paratxutistak ala egiten dute”. Gauez, hazi horiek “aterkia” bildu egiten dutela dio. Fruitu anpulu borobil horri txuntxumela esaten zaiola jaso zuen Telesforo Aranzadik.
Aitañi-lili izena ere jaso zuen Jean Baptiste Althabek 1900ean, eta honela dio: “Zeren din frütü bürü xuri”. Gerardo Lopez de Guereñuk jasoa du Araban “abuelo” esaten zaiola haziari; urdindutako buruagatik ote?
Javier Irigaraik jasoa du Nafarroan “pixakamas” izena. Hori ohiko izena da inguruko hizkuntzetan: frantzesez “pissenlit”, katalanez “pixa-llits” eta “pixacà”, gazteleraz “meacamas”, italianoz “piscialletto”, galegoz eta portugesez “mexacán”... Pixa eragiteko sendabelar ezaguna da, pixa-belarra, alegia. Beste gaitz asko osatzeko ere erabiltzen da, hortik bere izen zientifikoko officinale.
Osatzeko bezala jateko eta edateko ere baliatzen da txikoria-belarra. Hostoak entsaladari mikatz punttua emateko. Ireki gabeko loreak eta sustraiak ere entsaladan edo ozpinetan iraunaraziak, baita egosita ere. Bitamina eta mineral ugari du.
Edateko, sustrai lodikotea xerratu eta erreta kafearen ordezkoa egiten da. Lehen ohitura zen kafeari “atxikoria” nahastekoa. Eta Belgikan bere lorearekin ondutako garagardo sonatu bat egiten dute, “Pissenlit” izena du. Garagardo horrek gainontzekoek baino pixagale gehiago eragingo du, noski... Ea nori bururartzen zaion “Sorgin-belar” izeneko sagardoa egitea...
EMAN HARTURAKO:
Zirkuitu ibilbidea 2, Industrialdea 15
20160 Lasarte-Oria. Gipuzkoa. Euskal Herria
bizibaratzea@bizibaratzea.eus
+34 943371545
cc by-sa
Sareko kide
Ekoedizioaren Institutuko bazkide
