Gonzalo Fernández OMALeko ikertzailea (ezkerrean) eta Pedro Cabezas ACAFREMINeko koordinatzailea (eskuinean), ARGIAko elkarrizketan.

Erdialdeko Amerikako meatzaritzaren egoerari buruzko erreportajea irakurri hemen

OMAL eta ACAFREMINeko kide zarete. Zer egiten duzue eta ze lankidetza duzue?

Gonzalo Fernandez: OMAL ikerketa talde bat da, Bakea eta Duintasuna elkartearen parte dena. Hasiera batean, Espainiako Estatuko enpresa transnazionalek Latinoamerikan zuten paperaren irakurketa kritiko bat egiteko sortu genuen behatokia, duela 23 urte: 1990ko hamarkada pribatizazio garaia izan zen, eta Espainiako botere korporatiboaren zati handi bat Latinoamerikara joan zen. Eta guk euren megaproiektuek eragindako inpaktuak aztertzeari ekin genion.

Azken urteotan trantsizio ekosozialaren eztabaidarekin ari gara: badakigu sistema honek aldaketa behar duela, jada gainditu dira muga biofisiko guztiak, ekonomia geldirik dago eta krisi politiko sakonean gaude. Orain eztabaida da nola egin trantsizio bidezko bat. Trantsizio ofizial bat saldu digute, guk kapitalismo berde oliba esaten dioguna, kapitalismo digitala, eta logika horren B aldean dago meatzaritza metalikoa. Hori aztertzen geundela egin genuen bat ACAFREMINekin, duela bi urte: Guatemalan, Hondurasen eta El Salvadorren gertatzen ari dena aztertzeari ekin genion, trantsizioa, ustiapena eta meatzaritza bete-betean ari baitira eragiten han.

Hiru herrialdeotara izan da misioa. Zein da bertako meatzaritza proiektuen egoera?

Pedro Cabezas: ACAFREMINen ikusi dugu eredu estraktibista 2017tik ari dela egonkortzen eskualdean. Eta modelo horrek ezaugarri ditu meatzaritza proiektuak baina baita beste ustiapen industria batzuk ere: hidroelektrikoak, monolaborantza, turismo intentsiboa…Proiektu horiek lurraldearen metaketa, biztanleen indarrezko lekualdaketak eta desberdintasunak sortzen dituzte, eta horrekin datoz gatazkak.

Nola heldu da egoera horretara?

P.C: Erdialdeko Amerika, Latinoamerikako beste zenbait eskualde bezala, beti izan da merkatu globalek sakrifikatu duten lurraldea. Espainiako kolonia zenetik gaur egun arte, merkatu globalek beren burua berriz definitu duten bakoitzean gauza bera gertatu da gurekin ere: garai batean anil iturria ginen Europarentzat, gero mundu osoko kafe iturri bihurtu ginen eta monolaborantzarena ere bai: anana, banana... Gaur egun energia eta meatzaritza dira. Mundu mailako energia garatzen den heinean, zoritxarrez, guk iturri papera bete behar dugu.

Eta paper hori betetzeko, gobernu ustelak behar ditugu: kooptatuta daudenak, korporazio multinazionalekin edota eskualdean botere hegemonikoa duten herrialdeekin aliantzan funtzionatzen dutenak. Horren adibide da, esaterako, Nayib Bukele eta Donald Trumpen kasua: Bukele AEBetako Gobernuaren esanetara dago, hark esandakoa betetzeko prest dago. Mundu mailako hegemoniaren inguruko eboluzioak zuzenean eragiten digu guri, era batean edo bestean. Ze, alde batetik AEBak daude, Erdialdeko Amerikako eskualdearen kontrola berreskuratzeko ahaleginetan; baina parez pare du Txina, zeinak paper garrantzitsua duen eskualdean. Iaz, esaterako, 32 lizentzia baino gehiago eman zituen Nikaraguako Gobernuak Txinako meatzaritza enpresen izenean. Baina guri berdin eragiten digu AEBak izan edo Txina izan: ingurugiroari, gizarteari eta giza eskubideei egiten dizkieten kalteak antzerakoak dira.

Eta mundu mailako lehia horrek zelan hartzen du lur herrialdeotan?

P.C: Mundu mailako patroi horiek eragiten diote tokian tokiko gobernu egiturei. Eta horri gehitu behar zaio hemen dagoen beste botere faktikoa, narkotrafikoa. Arazoa da narkotrafikoak ilunpetan egiten duela lan, bortizkeria osoz, eta estatuko zenbait erakunderen jabe dela. Horregatik, komunitateek pairatzen dituzten kalteak, askotan, botere egitura horietatik datoz, eta guk ez ditugu ulertu ere egiten, oso konplexuak direlako. Eta ezezagutza horrek asko zailtzen du egoeraren analisia eta erresistentziak garatzea, ez baitakigu zeren aurka ari garen. Orduan, noren aurka ari zara? Gobernuaren ala narkotrafikoaren aurka? 

Eskualdean gobernu autoritarioak ugaritzen ari dira. Hor dago Nayib Bukele, El Salvadorko legea aldatu eta meatzaritza metalikoa baimendu duena. Mota horretako gobernuek errazten dute estraktibismoa?

G.F: Ez dut uste lotura zuzenik dagoenik gobernu autoritarioen eta estraktibismoaren artean. Azken finean, eredu ekonomikoa da hori bideratzen duena: koloniaren garaietatik dator eta bere burua errepikatzen du uneoro. Noski, gobernu autoritarioek erraztu egiten dituzte horrelako proiektuak, inbertsioei alfonbra gorria jartzen baitiete. Baina aldaketa lortu nahi duen edozein gobernuk, Guatemalakoak eta Hondurasekoak adibidez, oso bide zaila du, patroi historiko batzuk daudelako kongresuko indarrekin harreman estua dutenak, eta gobernuak ez dituelako ez estatua ez gobernua kontrolatzen.

Aldaketarako aukerak daudela? Beno, hortxe kokatzen dituzte ezkerreko alderdiek euren eztabaidak. Guatemalan lortu zuten Petengo eremu petroleroa ixtea, herrialdeko petrolioaren %95 ekoizten zuena; Cerro Blanco meatzea ere geldiarazi zuten. Hondurasen energia ondasun publiko eta giza eskubidea da, eta transmisio sistema publikoa da. Are, aire zabaleko meatzeei ez dizkiete lizentzia gehiago emango. Baina, gauza gehiago egin daitezke? Nik uste dut baietz. Muturrekoagoak diren gobernuak egon daitezke gizarte mobilizazioak eragiteko, eta gizarte mobilizazio horiek indartzen dituzte gobernu aurrerakoiak. Beraz, bai: alde batetik egiturazko baldintza txarrak daude eta horiek zailtzen dute bestelako politika batzuk ezartzea; baina borondate politikoa ere falta da.

Enpresek eta gobernuek garapenaren eta lanaren izenean bultzatzen dituzte meatzaritza proiektuak. Nola ezkontzen da hori errealitatearekin?

P.C: Erdialdeko Amerikan, behintzat, eta ezta Latinoamerikan ere, ez dago proiekturik komunitateetan lana edo hazkunde ekonomikoa eragiten duenik. Proiektu horiek ez dira jasangarriak, enpresek eta gobernuek hori badiote ere. Adierazle ekonomiko guztiak txikiegiak dira lurraldean duten ingurumen inpaktuarekin. Ez dago adierazle makroekonomikorik esango duenik meatzaritza onuragarria dela Erdialdeko Amerikarentzat, eta uzten dituen ondorioak lazgarriak dira: kutsadura, gizarte gatazkak, ingurugiroaren eta biodibertsitatearen suntsiketa eta pobrezia. Eta hori ikusten da meatzeak egon diren eremuetara zoazenean. Komunitate pobreak dira, hitzeman dieten aberastasun eta garapena ez da existitzen, falazia bat saltzen diete.

Urtebete pasatu berri da Juan López lurraren defendatzailearen hilketatik. Hondurasen berrehun lurraren defendatzaile baino gehiago hil dituzte dagoeneko. Nolakoa da egoera?

G.F: Hor nabaritzen da, nire ustez, gobernuek zer egin beharko luketen eta zer ez duten egiten. Hiru herrialdeen patroiak antzerakoak dira kasu honetan. Inork ez du aldatu, ezta gobernu aurrerakoiek ere, enpresa handiei inpunitate osoz lan egiten uzten dieten egitura juridikoa. Herritarrak babesteko orduan ere praktikak berdinak dira, garantia demokratikoak berdinak dira, zero gardentasun dago eta ez dago aldatzeko ezein pauso. Esan nahi dut: hiru herrialdeetan lurrak indarrez kentzen dituzte, jendea lekualdatzera derrigortzen dute eta protesta kriminalizatzen dute. Desoreka handia dago estatuak edo krimen antolatuak dituen gaitasunen eta horren aurka altxatzen diren pertsonak babesteko daudenen artean. Beraz, bai, inpunitate korporatibo ageriko bat dago hiru herrialdeetan.

P.C: Kontuan izan behar dugu gobernu aurrerakoiak izateak ez duela dena errazten. Guatemalan, adibidez, hiru botereak elkarrekin borrokan daude. Botere judizialak babestu beharko lituzke giza eskubideen defendatzaileak, baina gobernuaren aurka dago. Nahiz eta gobernua aldatu ez da sistema judiziala aldatu: are, indarra eragiten ari da gobernua jausi dadin. Gobernuak, gainera, ez dauka gehiengorik edota botererik politika legegileak gidatzeko. Gauza bera gertatzen da Hondurasen ere. Gobernuak ez du botererik ganbera legegilean, gutxiengoa baita; eta botere judiziala ez da eraldatu, narkodiktaduren garaikoa da. Orduan, nahiz eta gobernua aldatu lehengo egitura bera dago, botere exekutiboak ezin du ezer egin, ez du kontrolik, eta de factoko botere horiekin negoziatu behar du: ezin du gatazka ireki botere judizial eta legegilearekin, gobernatu ahal izateko euren premia daukatelako. Eta egoera horretan, ingurugiroaren defentsan gaudenok gara galtzaile, negoziaziorako azken karta.

Problematika guzti honek oinarriak kolonialismoan dituela diozue, eta harreman zuzena duela AEBekin eta Mendebaldearekin. Nortzuk daude enpresa horien atzean?

P.C: Egitura oso konplexu bat da. Adibide bat jartzearren: AEBetako edota Kanadako enpresa bat zeinak interesa duen urrearen merkatuan sartzeko, balore burtsan ematen du izena eta jakinarazten du proiektu bat duela El Salvadorren mila milioi dolar sortu ditzakeena. Hori jakinaraztearekin bat, inbertsio etxeak akzioak erosten hasten dira proiektua finantzatzeko. Baina gehienetan, funts horiek gobernuetako diru publikoa edo pentsio planak izaten dira, kudeatzaile baten eskuetan. Beraz, jende horrek, nahi barik edo nahita, dirua inbertitzen du hor, eta gogoratu dezagun: urrea ustiatzen dute, baina desberdintasun egoerak sortzen dituzte, ingurugiroa suntsitzen dute, giza eskubideen urraketak bultzatzen dituzte, pertsonak derrigorrez lekualdatzen dituzte. Jendeak ez daki, baina inbertsio etxe horietan dirua sartuta hori dena eragiten dute. Kanadako edo AEBetako bisitariei beti galdetzen diet ea nork daukan pentsio plan bat, nork daukan kreditu txartela edo aurrezki kontua, nork ordaintzen dizkion zergak Kanadako edo AEBetako Gobernuari eta denek altxatzen dute eskua; denak dira, jakin gabe, ustiapen sistemaren parte.

Ekonomikoki ekarpenik ez dutela azaldu duzue, baina sozialki zer eragin dute? Komunitateetako gizarte ehunari nola eragiten diote?

P.C: Erresistentzia zenbait faktoreren araberakoa da: antolatze maila, GKE eta bestelako erakundeen presentzia, nori eragiten dion meatzaritza enpresak... baina eraginak orokorrak dira, eragiten dituzten kalteak: enpresa heltzen da, lurra lapurtzen du, aldeko jendea dago eta kontrakoa, baina badiot komunitatearen araberakoa dela.

G.F: Ni ere ados nago, uste dut baldintza askoren menpeko dela erresistentzia. Baina meatzaritzaren kasuan komunitateen banaketa sistematikoa da. Termino makroekonomikoetan egia da oso eragin txikia duela, kontakizuna faltsua da; baina mikro dimentsioetan sortzen dituzte lanpostuak komunitateetan, eta, horregatik, sinesgarri egiten dute enpresek esandakoa. Horrek eragiten du, noski, banaketa. Antolatuagoak dauden komunitateek hobeto erantzungo diote, eta besteek ondorio lazgarriagoak pairatuko dituzte.