Martin Zelaia Sustrai Erakuntzako kidea eta Idoia Zulet abokatua, atera duten gida eskuan.

Noiz eta nola sortu zenuten Sustrai Erakuntza fundazioa?

2009an sortu genuen. Garai hartan, ingurumenari lotutako hainbat borroka genituen Nafarroan: AHT, Castejongo zentral termikoak, Erdizko harrobia… ingurumena kaltetuko zuten proiektu horien kontra mugitzen hasi zen jendea han eta hemen, baina, askotan, ez zekiten nondik jo ere. Manifestazioak antolatzen errazago moldatzen ziren, baina zailagoa zitzaien gauza juridiko, tekniko eta administratiboak aurrera eramatea. Castejonen bazegoen bizilagun talde bat alde juridikoan lan handia egina zuena, eta bururatu zitzaigun lanketa hori beste gatazka batzuetarako erabilgarria izan zitekeela. Haiekin hasi ginen taldea sortzeko ideia lantzen, haiek ordurako bazuten harremana bidelagun izan ditugun Arankoa bulegoko abokatuekin. Horrela hasi ginen.

Taldean ez zarete abokatuak edo zuzenbideko profesionalak. Gehiago duzue aritutik aditutik baino?

Hori da, ez da beharrezkoa abokatu izatea honetan eragiteko. Sustrai Erakuntzan boluntarioak gara, eta guztiok partekatzen dugu zaletasun bat: ingurumena zaintzea. Denok gara herrietakoak, eta gehienok lehen pertsonan bizi izan dugu hainbat proiektuk gure mendietan edo herrietan eragindako kaltea. Hainbat ingurumen borrokatan aritu gara buru-belarri, bai jendea antolatzen, baina baita tramitazio administratiboak, helegiteak eta horrelakoak egiten ere. Proiektu gehienetan, bide juridiko-administratiboak antzekoak izaten dira. Gero, helegiteetarako, proiektu bakoitzaren alde tekniko zehatza ezagutu beharra dago, geografia, erabiltzen diren tresnak eta horien inpaktua. Adibidez, duela bizpahiru urte Nafarroan eolikoen eta fotovoltaikoen olatuarekin hasi zirenean, ikasi egin behar izan genuen: zer ziren, zein kalte eragingo luketen, nolako errotak eta plakak ziren… irakurri eta lanketa hori guztia egin behar izaten dugu.

Sumatu duzue ingurumena kaltetzen duten proiektuak ugaritu diren? Lan karga handitu zaizue azken urteotan?

Tira, lan karga antzekoa izan da beti, baina sentsazioa da lehen gatazkak oso tokikoak zirela, mugatuagoak, eta makroproiektu handi gutxi batzuk zeudela: AHT, Nafarroako Ubidea… orain asko zabaldu da dena, Nafarroa osotik eta EAEtik ere deika ari zaizkigu: poligono fotovoltaikoak direla, proiektu eolikoak direla, harrobiak… gatazka Nafarroa osora zabaldu da, eta lehen aipatutako proiektu orokor eta handi horiei gehitzen ari zaizkie berri hauek. Eromena da guretzat, proiektu asko eta toki askotakoak baitira aldi berean, eta bakoitza bere berezitasunarekin.

EAEtik ere deitzen dizuetela aipatu duzu, baina zuen lana Nafarroara mugatzen da. Zergatik?

Bai, Nafarroako esparrura mugatzen gara, ezin garelako toki guztietara iritsi. EAEn ez dago horrelako talderik, eta hori, gure ustez, arazo bat da. Joaten gara batzuetan hitzaldiak ematera eta badugu hango jendearekin eta elkarteekin harremana, Euskal Herria Bizirik taldearekin, adibidez. Eta beti esaten dugu horrelako talde bat antolatu beharko litzatekeela herrialde bakoitzean, edo erkidego osorako bestela. Baina, zer gertatzen da askotan? Proiektu zehatzen kontra mugitzen garela, eta behin proiektu hori desagertuta, jende bat erreta edo nekatuta gelditzen dela, eta ez duela jarraitu nahi.

Ingurumen kontzientzia orokor batetik baino, zuzenean norberari eragiten dioten proiektuen aurka mugitzen garelako izan daiteke, agian? Gure herrian suertatzen bada bai, baina bestela ez hainbeste?
Hori da, eta ez badago ezer inguruan, agian ez gara hainbeste mugitzen, edo ez diogu hainbesteko garrantziarik ematen. Niretzat berdin dio proiektu hauek Altsasun, nire herrian, edo Tuteran izatea. Orain, adibidez, Nafarroa osoko araztegiko lokatzak bi tokitan zentralizatu nahi dituzte, Arazurin eta Tuteran. Biogasa egiteko erabili nahi dute, horrekin elektrizitatea sortzeko, eta gero, lokatz hori guztia inguruko soroetan botako lukete. Lokatz horiek kutsatzaileak dituzte, metal pisutsuak… sekulako kaltea da. Erribera ez dago hain hurbil niretzat, baina han gertatzen dena ere garrantzitsua da, zer esanik ez Nafarroan gure elikadurarako hango soroek duten pisuarekin.

Urteotan lortu al duzue bide administratibo eta judizialetatik proiektuak gelditzea edo oztopatzea?

Bai, adibide asko daude, agian betiko gelditu direnak ez, baina asko oztopatu direnak bai. Argiena, akaso, Erdizko mehategia da. Duela ia hogei urte hasi zen Magna enpresa Artesiaga inguruan mehategi erraldoi bat egiteko asmoz. Baztango herritarrek ezezkoa esan zuten, enpresa izutu egin zen eta alde egin zuen. Baina handik gutxira, proiektu bera hurbil zegoen beste toki batean egiten saiatu zen, Zilbetin, eta han ere antzekoa gertatu zen; Zilbetiko herritarrez gain, Nafarroa osoko jendea mugitu zen proiektuaren aurka. Hala ere, enpresak aurrera egin zuen, hondeamakinak sartu eta lanak hasi zituen legez kanpo, ez baitzuten Ebroko Ur Konfederazioaren baimenik. Epaiketa egin zen, gelditzeko agindua eman zitzaien, eta epaitegiek obra ezin zela egin ebatzi zuten azkenean, proiektua guztiz geldituz. Zer egin du orain Magnak? Bada, berriz bueltatu da Erdizera. Kontua da, Zilbeti eta Erdiz eremu babestu berean daudela, eta batean ezin bada egin, bestean ere seguraski ezingo dela. Baina epaitegietan hori ebatzi arte, prozesua asko luzatzen da. Eta epaileengan herritarren iritziak ere badu eraginik.

Garrantzitsua da, beraz, alde juridikoa kaleko oposizioarekin batera lantzea?

Guztiz. Ezinbestekoa da jendea horrelako proiektuen aurrean segituan mugitzen hastea, eta jarraipena izatea. Alegia, ez dadila izan orain topera, gero gelditu… ez, oso garrantzitsua da tentsioa beti mantentzea. Horrela, bai enpresak eta baita epaileek ere, ikusiko dute jendea proiektuaren kontra dagoela. Hori inportantea da. Gure lana aholkularitzara eta paper kontuetara mugatzen da, ez da mobilizazioak antolatzea, baina bai jendeari esatea, “aizue, mugitu behar zarete”.

Eta, bi oposizio moduetarako, kalekorako zein judizialerako, lehenbailehen mugitzea hobe?

Bai, eta zentzu horretan, kuriosoa da proiektu eoliko eta fotovoltaikoekin gertatzen ari dena. Enpresen jokabidea, askotan, gauzak ezkutatzea izaten da, eta horrela, herriko jendea erdizka enteratu da zenbaitetan, edo berandu. Eolikoekin zer gertatzen da? Nafarroan, ia mendi punta guztiak publikoak dira, komunalak, eta enpresa udal edo kontzejuekin jarri beharra da harremanetan. Baina askotan, enpresek ez dute garden jokatzen eta gauzak ezkutatzen dituzte. Gertatu izan da, esaterako, udalera gutun bat bidali beharrean, zuzenean alkateari deitzea, bidea ezkutuan hasteko, eta herritarrek jakin dutenerako proiektua aurreratuago egotea. Batzuetan, buletin ofizialean argitaratutakoan enteratu dira herritarrak, eta, kasu horretan, helegiteak egiteko epea da ordurako. Kasu horietan presaka jokatu beharra dago, proiektuaren inguruko informazioa bildu, irakurri, helegiteak prestatu… aldiz, egitasmoaren berri hasiera-hasieratik izanda, beste lasaitasun batekin joan daitezke planoak ikusten, jendea informatzen eta mugitzen hasten.

Arankoa bulego juridikoko kideekin gida osatu duzue. Zein helbururekin?

Askotan gertatzen zaigu, talde ekologista edo auzo elkarte batetik zalantza juridiko eta administratiboak planteatzean, guk erantzun batzuk badakizkigula, baina ez guztiak, eta, ez dakizkigun kasu horietan, abokatuengana jotzen dugu. Askotan, gainera, galdera berberak errepikatzen dira. Errepikatzen diren galdera horiekin dokumentu bat egitea izan da asmoa, guretzat ez ezik, jendearentzat ere lagungarri izan dadin. Momentuz, argitaratu dugun gida hau norbanakoei eta kolektiboei zuzendua da, baina aurrera begira Udalei begirako beste bat lantzen ari gara.