Gaurkoan ere erleen inguruko gai bat hartu nahi dut, baina ez ohikoa, ez produktibitateari edo tratamenduei buruzkoa. Baizik eta gure arbasoek erlea ulertzeko zuten modua eta egun kontuan hartzen ez dugun ikuspegia: erlea izaki sakratua zela. Gaur egun gure esku artean unitate ekonomiko bihurtu duguna, lehen saldu ezin zen zerbait zen. Ez zen ondasun bat; erlauntza etxeko arimaren luzapena zen, eta haren truke ezin zen dirurik hartu. Hori ez da poetika hutsa: gure herriko tradizio zaharretan horrela jasota dago.

Azkuek jasoa du erlea erostea ez zela zilegi diruaren bidez, eta erleak eskuratzeko beti beste zerbait eman behar zela trukean. Horregatik, erleen salerosketa gariarekin, arropekin, lihoarekin, abereekin edo etxean erabiltzen ziren bestelako ondasunekin egiten zen, baina ez diruarekin. Ahozko tradizioak berak ere dio Euskal Herriko toki askotan esaten zela erleak ez direla diruz saltzen, baizik eta zerbaiten ordez hartzen. Testuetan jasotzen da erleak diru-trukez saltzeak “zoritzarrea” ekar zezakeela, eta truke bidez jasotzea zela bide egokia. Horren adibide da Martxel Aizpurua erlezainaren testigantza: ez zioten erlea diruz eman, baizik eta baba-zaku baten truke.

Ez da aspaldi, erlezain zaharrek esaten zuten erlea ez zela akabatzen: “Hil egiten da”. Hitz egiteko modu hori ez da txantxa linguistikoa. Horrek erakusten du erlea ez zutela animalia arrunt gisa ikusten, gizakiaren borondateen menpeko izaki gisa, baizik eta bere bide propioa zuen zerbait bezala. Erlea bere bidean joaten zen, eta gizakiak ez zuen heriotzaz hitz egiten. Errespetuagatik. Apaltasunagatik.

Erlakume bat pausatzen zenean zuhaitz baten adarrean, ez zen egungo jabego borrokarik pizten, ez “erlakume hau nirea da” eztabaidarik. Zuhaitz hura markatzen zen, gurutze txiki bat eginda labanaren puntaz. Gertutik ikusita, keinu xume bat dirudi, baina sakonean, gizakiaren eta erlearen arteko adostasuna zen: “Hemen hartu duzu aterpea; hemendik aurrera, zainduko zaitut”. Jabetza-aldarrikapena baino gehiago, konpromiso espirituala zen. Zuhaitza, beraz, ez zen seinalatzen jabegoa aldarrikatzeko, baizik eta erleak bertara etortzea bedeinkazio moduan hartzen zelako.

Eta ohitura hunkigarriena, seguruenik, heriotzarekin lotua zegoena zen. Etxeko norbait hiltzen zenean, erleei albistea ematen zitzaien. Erlauntzaren aurrean jarri, ttiki-ttiki ukitu, eta esaten zitzaien: “Nagusia hil da”. Ez zen sineskeria huts bat: erleak familiaren parte ziren, eta familiaren aldaketak haiei jakinarazi behar zitzaizkien. Tradizio hori Europa osoan agertzen da, baina gurean bereziki mantendu zen, eta badu oraindik ere zentzua: erleekin hitz egiteak erakusten du gizakiak ez zuela haien bizitza bere gain hartzen; haiekin partekatzen zuen.

Horren harira, askotan aipatu izan da, herri-memorian jasotako kontakizunen arabera, erlauntzak noizbait gari-kantitate baten truke ere alda zitezkeela. Ez diruaren bidez, baizik eta elikaduraren bidez: bizitzaren truke bizitza. Ez da datu erabat dokumentatua, baina bada Martxel Aizpuruaren lanetan eta herri kontakizunetan agertzen den ideia: erlea ez zen merkantzia hutsa, eta trukea –egongo balitz– materialtasun apal eta sakon baten bidez egiten zen, ez merkatuaren legeen arabera. Eta horrek argi uzten du zein tokitan jartzen zen erlea gure kulturan.

Eztiak bazuen balio ekonomikoa, eta trukeetan erabiltzen zen; baina erlea bera ez zen saltzen. Ezti pote bat ematea ez zen “salmenta” bat; ohore bat zen. Ezti hura ez baitzen soilik elikagai bat: erleen lan isilaren islada zen. Gure arbasoek ez zuten eztia kilotan pentsatzen; argian, osasunean eta bedeinkazioan pentsatzen zuten.

Gaur egun, profesionalizazioak, datuek eta merkatuak gure lana baldintzatzen duten honetan, arriskua gero eta handiagoa da: erlea tresna bihurtzea, unitate bat, zenbaki bat. Eta horrek, nire ustez, erlezainaren lanbideak duen oinarri kulturala eta sinbolikoa lausotzen du. Zeren eta erleak ez du gure mendekotasuna behar. Gu gara haien mendekoak. Ingurumen osasuntsu bat, baso anitz bat, eta lurra zainduta edukitzea behar dute, ez gure grafikoak.

Horregatik uste dut merezi duela tradizio zahar haiek berriz gogoratzea. Ez nostalgiaz, ez folklorismoz. Baizik eta zerbait galdu ez dadin. Gure arbasoek bazekiten gizakiak ez zuela beti agintzen. Naturarekin hitz egiten zuten, eta erleei dei egiten zieten ahots apalez. Guk gaur galdu dugun hizkuntza bat zen hura.

Erlea sakratua zela esateak ez du esan nahi gaur erlijio-ikuspegi batera itzuli behar dugunik. Esan nahi du errespetua behar dugula berreskuratu. Erlea ez da gurea. Ez da inoiz izan. Guk soilik partekatzen ditugu haiekin paisaia, argia eta denbora. Eta hori ulertzen dugunean, orduan hasiko gara benetan haiek zaintzen. Eta agian, haiek ere gu zaintzen.