Argindar dorreak eta sagarrondoak loretan, biak batera, Hernani elekttrizitate azpiestazioaren inguruan. Argazkia: Dani Blanco / ARGIA CC-BY-SA

Apirilak 28, 12:33. Pantaila beltz gelditu da. Lehenengo erreakzioa automatikoak saltatu duen ikustea da. Ez. Pareko pabiloian Antza inprimategiko lagunak berdin daude. Mezu bat iritsi da erredakzioko lankide baten sega-potora: Iberiar penintsula osoan joan da argia. “Fusibleak erretzen dira. Automatikoak saltatu. Txinpart elektromagnetikoak lehertzen dira. Mikrofonoak hondatu. Argia badoa. Errezitatzen dugu…”, idatzi zuen Lupe Gómez poeta galiziarrak, leihotxo batetik guri begira balego moduan. Armiarma atarian aurkituko duzu poema, Xabier Bovedak euskaratua: “Izar multzoak gara gorputzeko zauri gorrietan sutan”.     

Erditze baten poema ez, baizik eta iragarritako itzalaldi handia-ren kronika izan zen San Prudentzio egunekoa. Espainiako Gobernuak esandakoaren arabera, bost segundotan 15 GWeko potentzia “desagertu” zen sare elektrikotik, ordu horretan Espainiako Estatuan sortzen ari zen argindarraren %60 inguru. Babes sistemek bata bestearen ondotik saltatu zuten eta arazoa “elur bola bat bezala” joan zen handitzen, Itziar Zubia EHUko irakasleak Euskadi Irratiari azaldu zionez. Itzalaldia Iberiar penintsula osora zabaldu zen. Pirinioen beste aldean ere nabaritu zen denbora laburrez –besteak beste, Ipar Euskal Herrian–, baina Frantziako sare elektrikoaren kudeatzaileak berehala anputatu zuen hanka herrena, eta ez zen gehiagora joan. Hala ere, historiako itzalaldi handienetako bat izan zen.

Pertsianak jaitsita, gasolina ezin sartu, erosketak zorretan, butano bonbonak ahazturik, mugikorra sarerik gabe, kiroldegiak eta kultur etxeak itxita, lantokiak etenda, makinak kieto, eta buruko fusibleak erreta. Halaxe harrapatu gintuen "zero elektrikoak", hiper-elektrifikatutako bizimodu baten zepoan. Gazan genozidioa sufritzen dutenek gure aiene barregarriak entzungo balituzte... haientzat iluntasuna bonbarik gabeko gauaren seinale baino ez litzateke.

Jabeen diru gosea

Itzalaldia gertatu eta egun askotara, agintariek oraindik ez dute argitu zehazki zerk eragin zuen. Baina energiaren arloan erreferente diren zenbait zientzialarik lehen momentutik jarri dute fokua sektore batengan: berriztagarriak. ARGIAn sarritan aipatu eta elkarrizketatu dugun Antonio Turiel fisikariak, Calambrazo (Elektrikara) izeneko urgentziazko posta idatzi du The Oil Crash blog ezagunean.

Laburrean: berriztagarriak masiboki jarri dira Espainiako Estatuan, horiek sarean integratzeko egonkortze-sistemak ez ordea, kostuak aurrezteagatik. Berriztagarriak gutxiengo zirenean hori ez zen arazo, baina apirilaren 28an bezala %80 suposatzen dutenean, sistemak akatsen bat izanez gero erreakzionatzeko gaitasun gabe geratzen da, eolikoetatik eta fotovoltaikoetatik datorren energiak inertzia edo malgutasun gutxi duelako.

Hala ere, Turielek argitu nahi izan du arazoa ez direla berriztagarriak, baizik eta “horiek ezartzeko enpresa handiek inposaturiko eredua, euren etekinekin arduratuago daudelako denon ongizatearekin baino”. Itzalaldiaren egunean, energia azkarrago sortzeko gaitasuna duten zentral hidroelektrikoen eta gas naturaleko ziklo-konbinatuko zentralen hornidura handituko balitz, ezegonkortasunarekin amaituko litzateke. Baina ez zen egin. Zergatik? Geldirik zeudelako. Zergatik geldirik? Egun horretan elektrizitatearen prezioa hutsaren hurrengoa izanik, “zentralen jabeek erabaki zutelako itzalita edukitzea”.

Iberdrola, Endesa, Naturgy, Repsol, Acciona... Espainiar energia-enpresa ekoizle eta hornitzaile handienak dira fisikariak aipatzen dituen jabeak, larrialdi betean Pedro Sánchezek Moncloara deitu zituen horiek.           

Berrikitan, Turielek Hernaniko Florida auzoko San Jose Langilearen elizan emandako hitzaldiaz gozatzeko aukera izan dugu, eta ahobizarrik gabe hitz egin du: “Bilatu daitezke arrazoi teknikoak, baina itzalaldiaren arrazoi nagusia da prezioak ezartzeko sistema perbertso bat daukagula, eta horri gehitu behar diogu egonkortze-sistemetan inbertsio falta handi bat. Badago interes bat eztabaida hau lokazteko, inor ez delako ondo ateratzen: ez Red Eléctrica, ez zentral nuklearrak, ez konpainia elektrikoak, ez Estatua, ezta Europar Batasuna bera ere”.    

Red Eléctrica de Españak (REE) argindarra banatzeko goi tentsioko azpiegitura sarea eskaintzen du. Sistema zentralizatu hori pagotxa da Iberdrola eta enparauentzat “interes ekonomiko handiak” daudelako tartean, Alvaro Campos-Celadorren  esanetan. EHUko Ingeniaritza Eskolako irakasleak sarearen deszentralizazioaren alde egin du Berria egunkariko elkarrizketa batean: “Sare zentral horretatik deskonektatu daitezkeen eta autonomia duten behe tentsioko sareak izango bagenitu, atzokoa [sic] ez zen gertatuko”.

Munizipalismo elektrikoa

Energiaren egungo sistema zentralizatua XX. mendean joan zen sortzen, berdin Espainiako Estatuan nola Frantziakoan. Beste behin, Reporterre aldizkari ekologistara jo dugu horren berri jakiteko. La panne en Espagne peut nous faire repenser les systèmes électriques (Espainiako itzalaldiak sistema elektrikoak birpentsatzera eraman gaitzake) artikuluan, Émilie Massemin kazetariari erantzunez Fanny López historialariak azaldu du sistema hori Bigarren Mundu Gerra ostetik jaso dugula oinordetzan, eta ez dela “naturala”.

López, París-Malaquais arkitektura eskolako irakaslea da eta hainbat lan kaleratu ditu sistema energetikoaren inguruan, tartean À bout de flux (Fluxuaren amaieran) eta Le Rêve d’une déconnexion (Deskonexio baten ametsa) liburuak. Bere esanetan, hainbat “mito” deseraiki behar dira, besteak beste, “soilik eredu oso zentralizatu batek bermatu dezakeela herritar guztiek berdintasunean izatea sarbidea baliabideetara”. Historialariaren aburuz, badago aukera lurraldeka eta azpiegitura anitzetan oinarrituta, elektrizitate zerbitzu publiko bat eskaintzeko: “Saiatu behar dugu pentsatzen nola izango litzatekeen munizipalismo elektrikoa”.

Berak dioskun munizipalismo elektriko hori lehen ere existitu baitzen. Frantziako Estatuan elektrizitate sarea 1900 eta 1930 urteen artean garatu zenean, eskumena udalek zuten, eta banatzaile publiko eta kolektibo ugari zeuden, tokiko beharrak asetzeko. Baina 1946ko lege baten bidez sektorea nazionalizatu eta Électricité de France (EDF) sortu zen. Geroztik, Frantzian nuklearren garapen masiboaren ondorioz zentralismo hori indartu baino ez da egin, eta egun, Réseau de Transport d’Életricité (RTE) operadoreak du monopolioa, EDFren filiala.

Lópezek azaldu duenez, nazionalizazioaren aurretik 2.800 elektrizitate eta gas enpresa zeuden tokian-tokian; orain apenas geratzen dira ehun inguru, TotalEnergies, Engie eta antzeko multinazionalek irentsiko dituzten beldur. Hala ere, Frantziako Estatuko lurraldearen %5 suposatzen dute oraindik, eta badira handi askoak, Grenoblekoa adibidez.

Sistema elektrikoaren “hierarkia” berriz ere lehengora itzultzea da gakoa Lópezen ustez, behetik gorakoa izatea, are gehiago klima aldaketari loturiko hondamendiek duten eragina ikusita. AEBetako etsenplua jarri du horretarako. New Yorken komunitate energetiko isolatuak sortzen ari dira, artxipelago modukoak, hondamendien aurrean lurralde elkartasun mekanismoak aktibatzen dituztenak: Bronxen, Coopcity proiektuarekin 30.000 auzotarrengana iritsi dira modu horretan.

Baina kontuz, kontrakoa ere badago. Manhattango toki garestienean, Hudson Yards luxuzko urbanizazioan, energia komunitate itxia sortu dute: “Horrela, hurakan bat etorriz gero Netflix ikusten jarraitu dezakete izotz makina martxan den bitartean”.

Reporterre-ko artikulu berean, Frantziako Zientzia Ikerketarako Guneko kide den Jonathan Coignardek hausnarketa egin du Iberiar penintsulako itzalaldiaren harira: posible al litzateke argindarra moztea biztanleen prekarietatea areagotu gabe? “Kolektiboki eztabaidatu dezakegu zer den lehenik moztu beharrekoa eta nola antolatuko garen”, dio. Azken batean, tekno-soluzionismoaren aurretik, sare elektrikoa nola erabiltzen dugun eta haren gaineko ahalmena nola berreskuratuko dugun pentsatu beharko genuke, argia berriz joan aurretik.