"Ez nekien nor neukan zain; nora nindoan, ez eta zertara nindoan ere", gogoratu du Albertok Mutrikutik, bere arrebaren etxetik. Bisita laburra izango da, etxera bueltatuko da aurki. "Etxea", diosku 75 urteko gizonak, hemendik 8.000 kilometrora du, Amerikako Estatu Batuetako Idaho estatuan.

Duela 55 urte, 1969an, Albertok bi urteko soldaduska amaitu berria zuen Cadizen (Espainia). Etxean bueltan, herriko kontserba-etxe batean lortu zuen lana. Alberto, baina, ez zen erraz asetzen den horietakoa. "Koinatu bat neukan, Pete. Idahon bizi zen, artzain lanetan. Ameriketara joan behar nuela esaten zidan beti, han zeudela aukerak", gogoratu du. "Berak lortu bazuen, zergatik ez nuen nik lortuko?".  

Hiru hilabetetara, lan eskaera bat bideratu ostean, AEBetako Bilboko kontsulatuan zegoen Alberto. "Hasiera batean, helmuga Kalifornia izango zela esan ziguten; gero Utah, eta nola edo hala, Idahoko estatu hotzean amaitu genuen, gure izenak kartoi zati batean idatzita, lepotik zintzilik. Gogorra izango zela, besterik ez nekien".

"Ausarten lurraldea"

Frankismotik ihesi AEBetara egin zuten milaka euskaldunetako bat zen Alberto. Gehienak Idaho, Oregon, Nevada, Utah, Washington, Montana, Wyoming eta Colorado estatuetan kokatu ziren.

"Hasieran, euskaldunez betetako etxe batera eraman ninduten. Batzuek 50 urte zeramatzaten bertan, eta bazirudien bizitzak eraman zituela aurretik. Kezkagarria eta beldurgarria iruditu zitzaidan: nire antzeko arrazoiez etorritako horiek hala ikustea, gauza bera egiten behin eta berriz…", dio Albertok, kopeta zimurtuz.

Neguko egun pare bat igaro zituen etxe hartan, norbaitek hirira arropa erostera eraman zuen arte. Hasiera batean, Kaliforniako estatu berora bidaiatzea zuen helburu. Idahora iristean, kamiseta-motz pare bat eta jertse fin bat besterik ez zuen.

Taldea oinez abiatu zen handik, zaldi, txakur eta gurdiekin batera. Albertori pistola bat eta zaldi bat eman zizkioten: "Bederatzi hilabete barru ikusiko zaitugu, esan zidaten irribarretsu. Une hartan ez nekien ez tiro egiten, ez eta zaldi gainean ibiltzen…".

Hainbat lekutan lan egin ondoren, familia estatubatuar batentzat egitea egokitu zitzaion Gooding herrian, Idahon. Neguan, ardiak eta artzainak errantxoan geratzen ziren, baina udaberria heltzearekin bat, bidaia hasten zuten. Artzain talde txikiak batetik bestera mugitzen ziren. Hiru aste eman zitzaketen larre batean, hurrengora mugitu aurretik. Horrela berriz ere negua iritsi arte.

Sarritan, Albertok 2.000 ardi inguruko artaldeak gobernatu behar zituen, mendian gora eta bailaran behera, hurrengo kokalekuan lankide batekin topo egiten zuen arte. Hamar egun baino gehiagoko bidaia izan ohi zen hura, bakardadean, bere zakur eta zaldiarekin.

"Kanpin-dendetan egiten nuen lo, lurrean beti. Kriskitin-sugeak ohikoak ziren, eta ez dira maskota oso jatorrak egia esan... Koioteak ziren beste arazo handia. Ardiei eraso egiten zieten; galdutako ardi bakoitzaren kostua nire soldatatik kentzen zidaten hilabete amaieran", gogoratu du Albertok.

Hartzekin ere egiten zuten topo artzainek. Behin, dio Albertok, jada hurbil zutela ohartu ziren haren presentziaz bera eta lankidea. "Hartz bat dagoela ez al dek ikusten?", bota zion Albertok bere lagunari. Baina izoztuta geratu zen hura, arnasa hartu ezinik. Ikarak jota, animaliak eraso egin zuen, eta orduantxe eman zion tiroa Albertok. Zorionez kopetan jo zuen, eta segituan hil zen. "Mirari hutsa izan zen hura", dio mutrikuarrak, eskuak buruan dituela.

Egun bakoitzak erronka berriak zekartzan. Janaria, arropa, gutunak eta bestelakoak, esaterako, bi astean behin helarazten zizkioten: kamioiez, batzuetan, edo gurdiz, bai eta helikopteroz ere.   

Noizean behin, egunkari bat iristen zen. Hura bilakatu zen, hain zuzen, ingelesa ikasteko Albertoren tresna bakarra. Hizkuntza ikastea funtsezkoa zelakoan zegoen. Dioenez, artzain gehienak elkarri euskaraz bakarrik hitz egiten zioten. "Ezin nuen ulertu zergatik ez zioten ingelesari eusten. Nik argi neukan ez nintzela inoiz handik aterako ikasi ezean".

Bakardadea etsai

Nolanahi, bakardadea zen etsairik handiena. "Sei lagun galdu nituen, sei!", gogoratu du Albertok, hitzez nahiz atzamarrez. "Beren buruaz beste egin zuten. Batek bala zauri bat zuen buruan; beste batek ibai batera bota zuen bere burua...".

Lagun bati dibortzioa eskatu zion emazteak. Alberto bera lasaitzen saiatu arren, gizonak bere buruaz beste egin zuen hurrengo egunean, tiro batez. "Inoiz ezagutu nuen gizonik zoriontsuena zen hura,  hain irribarretsu beti…". Sei hamarkada igaro arren, emozioak gaindi egiten dio oraindik.

Herrimina ere aipatu du. Nekez egiten omen zion aurre. "Etxea ere urruti neukan, ez nekien zer gertatzen zen han. Gutun gutxi iristen ziren, hilean behin asko jota. Gertuko norbait galduz gero, hainbat aste pasa behar ziren jakin ahal izateko", gogoratu du.

Urte batzuk geroago, Albertok artzaintza utzi zuen, eta Gooding-eko posta-bulegoan hasi zen lanean. Ondoren, aseguru agente gisa lan egin zuen. Azkenean, aurrezkiak bilduta, bere inbertsio-enpresa propioa sortu zuen. Horretaz ere harro dago oso.

Euskal ondarea

Estatu Batuetan korrespontsala izandako Urtzi Urrutikoetxeak euskal diasporaren berri ere eman du. Telefonoz dioskunez, euskal komunitatea ez da ezaguna herrialdeko ekialdean; bai, ordea, erdialde eta mendebaldeko estatuetan, Idahon batez ere. "Euskaldunen lanerako prestutasunak eta erresistentziak arrasto iraunkorra utzi du bertan", dio kazetariak.

"Handik atera dira, besteak beste, David Harold, Boiseko alkate euskal-amerikarra, edota Pete Cenarrusa, Idahoko legebiltzarrean bost hamarkadatan aritu zena", gogoratu du Urrutikoetxeak.

38 euskal etxe baino gehiago daude Estatu Batuetan, gehienak mendebaldeko eskualdeetan. Boiseko Euskal Museoa eta Euskal Etxeak bezalako kultur ekimenek ondarea zaintzea dute helburu. Laugarren belaunaldiko Euskal amerikarra dugu Annie Gavica. Museoko zuzendari exekutiboa eta hezkuntza programetan aditua ere bada Boiseko Basque Cultural Center-ren.

"Gaur egun euskaldunak ondo integratuta daude komunitatean, lanetik erretiratuta, eta euren ondorenak eremu askotan lanean dihardutela", diosku Gavicak. "Hona migratu zutenek lan handia egin zuten beren seme-alabek, bilobek eta harantzagokoek nahi zuten guztia lortzeko aukera izan zezaten", gaineratu du.

Albertok Euskal Etxe horietako batean ezagutu zuen bere bigarren emaztea. Bikoteak bi seme-alaba izan zituen, Sole eta Sebi. Artzain ohiak berebiziko garrantzia izan zuen irabazi asmorik gabeko "The Trailing of the Sheep" jaialdiaren sorreran. Udazkenero ospatzen da, Idahon, eta euskal artzainen tradizioak ekartzen ditu gogora. Gaur egun, 30 urte dituen Solek bere aitaren ondareari eusten dio, Idahoko Ardi Zaintzaileen Elkarteko zuzendari gisa, eta jaialdietan parte hartuz.

Sei hamarkada igaro dira Albertok Amerikara jo zuenetik. "Berriro egingo nuke, zalantzarik gabe. Ahal nuen hobekien egin nuen, eta hori da bizitzan egin daitekeen guztia. Ez dut inoiz atzera begiratu", berretsi du "amerikar-euskaldun harro"-ak. Hala dio berak.

"Amerikak aukerak eman zizkidan; Amerikak asko eman dit, baina nik ere asko eman diot Amerikari".